در زبان برنامه‌نویسی پایتون (Python)، عملگرها (Operators) ابزارهایی هستند که برای انجام محاسبات ریاضی، مقایسه مقادیر، پردازش داده‌ها و کنترل جریان برنامه به کار می‌روند. بدون استفاده از عملگرهای پایتون، اجرای ساده‌ترین عملیات مثل جمع دو عدد یا بررسی یک شرط منطقی ممکن نخواهد بود.
در این مقاله، ۷ دسته اصلی عملگرهای پایتون را معرفی می‌کنیم. این مقاله یک راهنمای جامع اما کلی است و جزئیات بیشتر هر دسته در مقالات تخصصی بررسی خواهد شد.
دسته‌بندی کلی عملگرهای پایتون
عملگرهای پایتون به ۷ گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
نوع عملگر | کاربرد اصلی |
عملگرهای محاسباتی | انجام عملیات ریاضی (جمع، تفریق، ضرب و تقسیم) |
| عملگرهای مقایسه‌ای | بررسی برابری و نابرابری مقادیر |
| عملگرهای منطقی | ترکیب و ارزیابی شرایط منطقی |
| عملگرهای انتسابی | مقداردهی و تغییر مقدار متغیرها |
| عملگرهای بیتی | انجام عملیات سطح بیتی روی اعداد |
عملگرهای عضویت | بررسی وجود مقدار در لیست، تاپل یا دیکشنری |
| عملگرهای هویتی | بررسی ارتباط دو متغیر در حافظه |
در ادامه، هر یک از این دسته‌ها را بررسی خواهیم کرد.
۱. عملگرهای محاسباتی (Arithmetic Operators)
این عملگرها برای انجام عملیات ریاضی استفاده می‌شوند. آن‌ها برای کار با اعداد صحیح (integers) و اعشاری (floats) ضروری هستند.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| + | جمع | ۵ + ۳ → ۸ |
| – | تفریق | ۱۰ – ۴ → ۶ |
| * | ضرب | ۶ * ۳ → ۱۸ |
| / | تقسیم | ۱۰ / ۲ → ۵.۰ |
| // | تقسیم صحیح | ۱۰ // ۳ → ۳ |
| % | باقی‌مانده تقسیم | ۱۰ % ۳ → ۱ |
| ** | توان | ۲ ** ۳ → ۸ |
📌 نکته: برای محاسبات پیچیده‌تر، از ماژول math استفاده کنید.
۲. عملگرهای مقایسه‌ای (Comparison Operators)
عملگرهای مقایسه‌ای برای بررسی برابری و نابرابری مقادیر به کار می‌روند و مقدار True یا False را برمی‌گردانند.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| == | بررسی برابری | ۵ == 5 → True |
| != | بررسی نابرابری | ۵ != 3 → True |
| > | بزرگ‌تر بودن | ۱۰ > 3 → True |
| < | کوچک‌تر بودن | ۳ < 5 → True |
| >= | بزرگ‌تر یا مساوی | ۵ >= 5 → True |
| <= | کوچک‌تر یا مساوی | ۴ <= 5 → True |
۳. عملگرهای منطقی (Logical Operators)
این عملگرها برای ارزیابی شرایط منطقی استفاده می‌شوند.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| and | شرط AND | (۵ > 3 and 2 > 1) → True |
| or | شرط OR | (۵ > 3 or 2 < 1) → True |
| not | نقیض شرط | not (5 > 3) → False |
۴. عملگرهای انتسابی (Assignment Operators)
این عملگرها برای مقداردهی و تغییر مقدار متغیرها استفاده می‌شوند.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| = | مقداردهی | x = 10 |
| += | جمع و انتساب | x += 5 → x = x + 5 |
| -= | تفریق و انتساب | x -= 3 → x = x – 3 |
۵. عملگرهای بیتی (Bitwise Operators)
عملگرهای بیتی برای پردازش سطح بیتی روی اعداد صحیح استفاده می‌شوند.
۶. عملگرهای عضویت (Membership Operators)
این عملگرها بررسی می‌کنند که آیا یک مقدار در یک لیست، تاپل یا دیکشنری وجود دارد یا نه.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| in | بررسی وجود مقدار | “apple” in fruits |
| not in | بررسی عدم وجود مقدار | “banana” not in fruits |
۷. عملگرهای هویتی (Identity Operators)
این عملگرها بررسی می‌کنند که دو متغیر به یک شیء یکسان در حافظه اشاره دارند یا نه.
| عملگر | کاربرد | مثال |
| is | بررسی اینکه دو متغیر به یک شیء اشاره دارند | a is b |
| is not | بررسی اینکه دو متغیر متفاوت هستند | a is not b |
📌 نکات مهم درباره عملگرهای پایتون
✅ ۱. از // برای تقسیم صحیح استفاده کنید
در پایتون، / همیشه یک عدد اعشاری (float) برمی‌گرداند، حتی اگر نتیجه‌ی تقسیم عدد صحیح باشد. برای گرفتن عدد صحیح از // استفاده کنید:
print(10 / 3) # خروجی: ۳.۳۳۳۳
print(10 // 3) # خروجی: ۳
✅ ۲. تفاوت is و == را درک کنید
a = [1, 2, 3]
b = [1, 2, 3]
print(a == b) # خروجی: True (چون مقادیر برابرند)
print(a is b) # خروجی: False (چون در حافظه دو شیء متفاوت هستند)
✅ ۳. استفاده از not in برای خوانایی بهتر شرط ها
به‌جای بررسی‌های طولانی برای مقدار نبودن در لیست، از not in استفاده کنید:
# روش غلط و طولانی
if fruit != "apple" and fruit != "banana":
✅ روش بهینه و خواناتر:
if fruit not in ["apple", "banana"]:
✅ ۴. از += و عملگرهای انتسابی برای کدنویسی تمیزتر استفاده کنید
به‌جای مقداردهی به متغیرها به روش طولانی:
x = x + 5
✅ میتوانید از += استفاده کنید که خواناتر و سریع‌تر است:
x += 5
سوالات متداول عملگرهای پایتون
چگونه می‌توان اولویت اجرای عملگرها را در پایتون تشخیص داد؟
اولویت اجرای عملگرها در مستندات رسمی پایتون مشخص شده و از پرانتز برای تغییر آن استفاده می‌شود.تفاوت بین عملگر `is` و `==` در چیست؟
`==` مقدار دو متغیر را مقایسه می‌کند، اما `is` بررسی می‌کند که آیا آن‌ها به یک شیء یکسان در حافظه اشاره دارند یا نه.کدام عملگرها برای مقداردهی و تغییر مقدار متغیرها استفاده می‌شوند؟
عملگرهای انتسابی مانند `=`, `+=`, `-=`, `*=`, `/=` برای مقداردهی و تغییر مقدار متغیرها استفاده می‌شوند.چگونه می‌توان بررسی کرد که یک مقدار در یک لیست یا مجموعه وجود دارد؟
از عملگرهای عضویت `in` و `not in` برای بررسی وجود مقدار در لیست، تاپل یا دیکشنری استفاده می‌شود.کدام عملگرها برای ترکیب شرط‌های منطقی در پایتون استفاده می‌شوند؟
عملگرهای `and`, `or`, `not` برای ترکیب و ارزیابی شرط‌های منطقی به کار می‌روند.چرا استفاده از `//` و `/` نتایج متفاوتی در تقسیم می‌دهد؟
`/` نتیجه را به‌صورت عدد اعشاری برمی‌گرداند، در حالی که `//` فقط بخش صحیح نتیجه را نگه می‌دارد.
جمع بندی
عملگرها یکی از مهم‌ترین بخش‌های زبان برنامه‌نویسی پایتون هستند، زیرا امکان اجرای محاسبات، مقایسه مقادیر، کنترل منطق برنامه و مدیریت داده‌ها را فراهم می‌کنند. در این مقاله با ۷ نوع عملگر در پایتون آشنا شدیم و کاربرد کلی هرکدام را بررسی کردیم.
درک صحیح و استفاده‌ی درست از عملگرها کدنویسی را ساده‌تر و کارآمدتر می‌کند. همچنین، هرکدام از این عملگرها در بخش‌های مختلف برنامه‌نویسی کاربرد دارند. در نتیجه، شناخت آن‌ها به شما کمک می‌کند تا برنامه‌های بهینه‌تر و خواناتری بنویسید.
هچنین برای یادگیری زبان پایتون در ۴ ترم به روش مکانیزم طبیعی ذهن میتوانید به صفحه آموزش زبان پایتون در آکادمی برنامه نویسی محسن مدحج مراجعه کنید.